Πώς ένας Θεός αγάπης είτε θα προκαλούσε είτε θα επέτρεπε τον συνεχή πόνο των αθώων;Τολμώ να πω ότι αν οι αθώοι πάσχουν, αυτό συμβαίνει επειδή ένας από μας –εσύ, εγώ, κάποιος άλλος παλιάνθρωπος–τώρα ή στο παρελθόν, έδωσε το εναρκτήριο λάκτισμα για τα βάσανά τους.Και αν οι αθώοι εξακολουθούν να υποφέρουν, αυτό συμβαίνει επειδή απομένει σ’ εμάς να αναλάβουμε την ευθύνη για όσα περνούν· χρωστάμε ακόμη αρκετή προκειμένου να ανακουφιστούν. «Τι μπορώ να κάνω;» ψιθυρίζουμε και –αν δεν είμαστε ακόμη εντελώς νεκροί– μπορεί να νιώσουμε και λίγο ένοχοι για τον πόνο γύρω μας. Η ελάχιστη αυτή συ¬ναίσθηση της δικής μας ενοχής αποτελεί ανεπαίσθητη ένδειξη ότι ίσως υπάρχει ελπίδα για μας ακόμη.Ο Ζωσιμάς του Ντοστογιέφσκυ έχει οξύτατη αίσθηση αυτής της ενοχής. «Μια σω¬τηρία υπάρχει για σένα», λέει στη συγκε¬ντρωμένη αδελφότητα. «Πάρε τον εαυτό σου και κάνε τον υπεύθυνο για τα κρίματα των ανθρώπων...».Όταν πάσχει ένα μέλος, όλα τα μέλη πά-σχουν...